پیدایش مناطق آزاد تجاری
پس از جنگ جهانی دوم کشورهای زیادی به استقلال رسیدند و در صدد برآمدند تا آثار عقب ماندگی را از بین ببرند. در این راستا، رسیدن به استقلال اقتصادی-صنعتی را یکی از مهمترین عوامل پیشرفت دانسته و یکی از بهترین راهکارهای استراتژیک در این زمینه، توسعه صادرات بود تا آثار عقب ماندگی را از بین برده و صاحب صنعت شوند.
از همین رو، سازمانهایی مانند توسعه صنعتی ملل متحد به کشورها پیشنهاداتی مبنی بر توسعه صادرات ارائه کردند که در دل آنها ایجاد و راهاندازی منطقه آزاد هم وجود داشت و ادعا میشد اگر چنین مناطقی ایجاد شود در بسیاری از کمپانیهای خارجی انگیزهٔ سرمایهگذاری در این مناطق ایجاد خواهد شد که به تبع آن، تکنولوژی جدید، اشتغال جدید و توان صادرات و ارز از آن حاصل خواهد گردید که توسعهٔ صنعتی کشور را به دنبال خواهد داشت، لذا مناطق آزاد تجاری مورد توجه قرار گرفتند.
مزایای راهاندازی منطقه آزاد
وجود مناطق آزاد با در نظر گرفتن شرایطی ویژه مانند:
- عدم وجود سلسلهمراتب و تشریفات اداری
- معافیت مالیاتی
- آسان بودن فرایند صادرات و واردات
- جذب سرمایهگذاری خارجی
- بخشودگی سود و عوارض گمرکی
باعث میشود تا کار تجارت به ویژه در ابعاد بینالمللی سادهتر پیگیری شود که مزایای زیادی به همراه دارد. مثلا:
- گسترش همکاریهای تجاری در ابعاد بینالمللی
- کسب درآمدهای ارزی
- ایجاد رشد و رونق در مناطقی که شرایط تجارت بینالمللی دارند اما دچار محرومیتهای اقتصادی هستند.
- ایجاد فرصتهای شغلی متنوع و… .
در منطقه آزاد تجاری میتوان بدون پرداخت عوارض گمرکی، کالاهای مختلفی را به صورت وارداتی به کشور آورد یا کالاهایی را بدون قوانین دست و پاگیر پرداخت گمرک و عوارض به کشورهای دیگر صادر کرد. ضمن اینکه بعد از وارد کردن برخی از کالاها میتوان، آنها را برای مدتی مشخص در انبارهای منطقه نگهداری و مجددا به نقاطی دیگر صادر کرد.
کسانی که طرح راهاندازی منطقه آزاد را مطرح و از آن حمایت میکردند، بر این اعتقاد بودند که تجارت آزاد بینالمللی بازی سودآوری است که برای همه کشورها رفاه به همراه میآورد.
مثلا آدام اسمیت (پدر علم اقتصاد مدرن) همیشه میگفت: «کشورها با تولید کالاهایی که در تولید آن تخصص دارند و دریافت کالاهایی که در تولید آن تخصص ندارند، به ایجاد نوعی ثبات و تعادل تجاری و اقتصادی در جهان کمک میکنند و این امور به کمک روشهایی چون راهاندازی منطقه آزاد تجاری میسر میشود».
البته تجارت آزاد به توزیع ثروت و درآمد در جهان کمک میکند ولی به زیرساختهای مختلفی در هر کشور هم نیازمند است.
تعریف منطقه آزاد
مناطق آزاد تجاری، مناطقی هستند که غالبا در داخل یا مجاورت یک بندر واقع شده و در آن تجارت آزاد با سایر مناطق جهان مجاز شناخته شده است.
در این محدوده جغرافیایی مشخص، قوانین گمرکی کشور در آن اجرا نمی شود و به منظور تسهیل در امر واردات و صادرات کالا و حمایت از صنعت داخلی کشور و همچنین جذب فناوری های نوین در امر تولید و توسعه منطقه ای در مبادی گمرکات و نقاط مرزی کشور ایجاد می شود.
از آنجا که شرایط ویژهای که برای مناطق آزاد در نظر گرفته میشود، شرایطی خاص است و مزایای بیشتری برای تجارت فراهم میکند، رونق کسب و کار تجاری در این نواحی زیاد است.
تاریخچه مناطق آزاد تجاری صنعتی در ایران
از سال 1330 خورشیدی به بعد، به دلیل تهیه طرح هایی در جهت رونق اقتصادی کشور و افزایش تجارت خارجی، بنادر ایرانی در خلیج فارس مورد توجه قرار گرفت، اما این بنادر در آن زمان توانایی و امکانات لازم برای توسعه صادرات و واردات را نداشتند.
در سال 1334 مقاله ای تحت عنوان “اشکالات حمل و نقل کالا به خاورمیانه ” در مجله ای انگلیسی به چاپ رسید. این مقاله به مسئولان خاطرنشان می کرد که چگونه می توانند ظرفیت واردات و صادرات کالای خود را از طریق منطقه بازرگانی که در ارتباط آزادتری با جهان تجارت دارد، افزایش دهند.
با تشکیل وزارت گمرکات و انحصارات در سال 1336، رسما آمادگی تاسیس اولین بندر آزاد تجاری اعلام شد. در دی ماه 1336 بندر عباس به عنوان مرکز واردات و صادرات کالا توسط دولت اعلام و برنامه هایی برای فعالیت های جدید طی چند سال آینده ارائه شد.
می توان گفت به طور کلی تفکر ایجاد منطقه آزاد در ایران به اواخر دهه 40 شمسی می رسد که دولت وقت از کنفرانس بین المللی تجارت و توسعه ملل متحد (UNCTAD) درخواست کرد که جهت ایجاد بنادر آزاد در ایران تحقیق و بررسی کند.
در سال 1349 جزیره کیش به عنوان مرکز بین المللی توریستی تجاری انتخاب شد و بالاخره، مرکز بین المللی توریستی تجاری جزیره کیش در سال 1356 به طور رسمی شروع به کار کرد.
هیئت وزیران در تاریخ 1369/11/7 جزیره قشم و در تاریخ 1370/2/18 محدوده ای از خلیج چابهار را به عنوان منطقه آزاد تجاری اعلام کرد.
سپس قانون چگونگی اداره مناطق آزاد تجاری صنعتی جمهوری اسلامی ایران در سال 1372 تصویب و طبق ماده یک آن به دولت اجازه داده شد مناطق کیش، قشم و چابهار را به عنوان مناطق آزاد تجاری و صنعتی بر اساس موازین قانونی و این قانون اداره کند.
در ادامه به موجب “قانون ایجاد مناطق آزاد تجاری صنعتی آبادان و خرمشهر، جلفا و بندر انزلی” مصوب 1382/6/2 مناطق ارس، انزلی و اروند و سپس به موجب ” قانون ایجاد یک منطقه آزاد تجاری صنعتی و بیست و سه منطقه ویژه اقتصادی” مصوب 1389/7/4 منطقه ماکو نیز به مناطق آزاد اضافه شد و تعداد مناطق آزاد ایران رسما به 7 منطقه رسید.
تاریخچه و تعریف مناطق ویژه اقتصادی در ایران
منطقه ویژه اقتصادی
محدوده جغرافیایی مشخص در مبادی ورودی یا در داخل کشور که به منظور جذب سرمایه های خارجی و داخلی و همچنین ایجاد عرصه فعالیت های تولیدی و تجاری جهت افزایش صادرات کالا و ارائه بهینه خدمات برای حضور فعال در بازارهای منطقه ای و بین المللی ایجاد می شوند.
این دو منطقه طبق تعاریف مشخص قوانین و امتیازات مشخصی نیز دارند که متفاوت از قوانین و تسهیلات داخل کشور است.
برای نخستین بار “قانون تشکیل و اداره مناطق ویژه اقتصادی جمهوری اسلامی ایران” در تاریخ 1384/3/11 تصویب و به موجب آن به دولت اجازه داده شد تا به منظور پشتیبانی از فعالیت های اقتصادی و برقراری ارتباط تجاری بین المللی و تحرک در اقتصاد منطقه ای و تولید و پردازش کالا، انتقال فناوری، صادرات غیر نفتی، ایجاد اشتغال مولد و جلب و تشویق سرمایه گذاری داخلی و خارجی، صادرات مجدد، عبور خارجی(ترانزیت) و انتقال کالا(ترانشیپ)و… در شهرستان هایی که استعداد و توان لازم برای تحقق اهداف مذکور را دارند، مناطقی را با عنوان منطقه ویژه اقتصادی ایجاد کند.
مهم ترین مزایای سرمایه گذاری در مناطق ویژه اقتصادی
- صدور مجوز ساخت و پایان کار بصورت رایگان
- معافیت گمرکی تا سقف ارزش افزوده و پرداخت عوارض گمرکی مازاد بر ارزش افزوده قطعات خارجی در تولیدات
- ورود ماشین آلات خط تولید و ابراز و اثاثیه اداری بدون عوارض گمرکی
- تبعیت از قانون کار مناطق آزاد تجاری و صنعتی در مناطق ویژه
- عدم محدودیت زمانی متروکه شدن کالا در منطقه ویژه
تفاوت های عمده منطقه آزاد تجاری و منطقه ویژه اقتصادی
- در مناطق ویژه اقتصادی، خرده فروشی کالا فقط برای اتباع خارجی امکان پذیر است.
در مناطق آزاد تجاری، خرده فروشی هم برای اتباع خارجی و هم اتباع داخلی امکان پذیر است. - در مناطق ویژه اقتصادی در رابطه با اشتغال و همچنین بیمه های اجتماعی برای فعالیت افراد به صورت ثابت، از قانون کار اتباع خارجی در داخل کشور تبعیت می کند.
در مناطق آزاد،قوانین یادشده با تسهیلات خاصی در نظر گرفته شده است. - در مناطق ویژه اقتصادی صرفاَ تخفیف مالیاتی طبق مقررات داخل کشور ارائه می شود.
در مناطق آزادمعافیت مالیاتی کامل به مدت ۲۰ سال وجود دارد، یعنی مناطق ویژه برخلاف مناطق آزاد از معافیت کامل برخوردار نیستند. - در مناطق آزاد تجاری برای عوارض گمرکی و صادرات و همچنین واردات کالا نیز بخشودگی کامل سهم دولت در نظر گرفته شده است،
اما این موضوع درباره مناطق ویژه صد در صد نیست و بسته به موضوع فعالیت تخصصی منطقه ، تغییر می کند. - مقررات روادید برای اتباع خارجی در مناطق ویژه بر اساس ضوابط داخل کشور است،
ولی در مناطق آزاد روادید در مرزهای ورودی اعطاء می شود.
به طور کلی، مشوق های سرمایه گذاری در مناطق آزاد گسترده تر از سرمایه گذاری در مناطق ویژه اقتصادی است.